هبه چیست ؟

عقد هبه یا قرارداد هبه (Donation Contract) را می‌توان جزو معاملاتی دانست که در قانون اشاره صریحی به آن شده و پرونده‌های زیادی هم پیرامون آن به جریان می‌افتد. با این حال بسیاری از مردم اطلاعات دقیقی در مورد آن نداشته یا دست کم نمی‌دانند که هبه چیست. در این رابطه باید عنوان کنیم که هبه پیچیدگی‌های زیادی داشته و ارکان آن مختلف است. متاسفانه عدم آشنایی مردم با این که هبه چیست، باعث می‌شود تا در پروسه دادرسی آن دچار اشتباهات مختلفی شده و نتوانند به شیوه‌ای مناسب از حقوق خود دفاع کنند و . ما در این مقاله سعی داریم تا مروری بر روی ماهیت آن داشته و جنبه‌های مختلفش را خدمت شما عزیزان بیان کنیم. لذا اگر شما هم تمایل دارید تا در مورد هبه و شرایط کلی آن اطلاعات بیشتری را کسب کنید، توصیه می‌کنیم که حتماً ما را تا انتهای این مقاله همراهی فرمایید.

منظور از هبه چیست؟

مطابق قانون، منظور از هبه عقدی است که به موجب آن، یک نفر مال خودش را به شخص دیگری می‌بخشد. منظور از مال هر چیزی است که قابل اندازه‌گیری، مشاهده یا لمس باشد. به عبارتی باید مال عینیت داشته باشد. در این فرایند به کسی که مال را می‌بخشد، واهب و شخص دریافت کننده را متهب گویند. برای رسمی شدن و البته کامل بودن این شیوه از عقد یا بخشش، دو شرط مهم وجود دارد که بایستی حتماً برآورده شوند. اولین مورد اهلیت داشتن شخص واهب است. یعنی کسی که مال یا دین را می بخشد، بایستی در سلامت عقلی کامل بوده و بلوغ یا اهلیت لازم برای این فرایند را داشته باشد. لذا اگر فردی از لحاظ عقلی دچار مشکل باشد، نمی‌تواند مال خود را به دیگری بخشیده یا عملاً به عنوان واهب شناخته شود. در مقابل شرط دیگری که برای رسمیت آن وجود دارد، قبض متهب است. یعنی شخصی دریافت کننده می‌بایست مال را به تصرف خود در بیاورد. در غیر این صورت هر زمان که واهب از عقد هبه رجوع کند، مالی به طرف دریافت کننده تعلق نخواهد گرفت؛ لذا باید در طول این پروسه، حتما به این دو مورد توجه کنید. البته این شیوه از بخشش مال یا عقد، شرایط دیگری هم دارد که در ادامه آن ها را ذکر می کنیم.

شرایط و قوانین هبه چیست ؟

هبه هم مانند هر قرار و عقد دیگری، نیاز شرایط و الزامات خاص خود است که تنها در صورت وجود آن ها می توان نسبت به صحت آن اطمینان حاصل کرد. بر مبنای ماده 190 قانون دادرسی مدنی، هبه باید شرایط زیر را داشته باشد: 

1. قصد و رضایت طرفین 
2. اهلیت طرفین 
3. مشروعیت معامله 
4. موضوع یا مال معین 
5. قبض مال موهوبه توسط شخص متهب

البته باید عنوان کنیم که مورد آخر در ماده 798 مدنی به آن اشاره شده است. بر مبنای این قانون، تا زمانی که مال بخشیده شده ، توسط شخص دریافت کننده به تصرف در نیامده باشد، عقد هبه موثر نخواهد بود. افزون بر این موارد ، ماده های 795 الی 807 و ماده های 190 الی 218 قانون دادرسی مدنی ایران ، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم موضوع هبه و موارد مربوط به آن را بررسی کرده اند. 

انحلال هبه چیست ؟

یکی از رایج ترین موضوعاتی که طرفین اینگونه عقد بابت آن به دادگاه مراجعه می کنند، انحلال هبه است. در واقع بسیاری از افراد نمی دانند که در چه شرایطی هبه منحل می شود. به همین جهت است که به صورت ناخواسته در دام افراد کلاهبردار گرفتار می شوند. این فاکتور هم در نهایت باعث می شود تا زیان بیشتر متوجه آن ها شود. در حالت کلی و مطابق با قانون ، 8 عامل مختلف وجود دارد که می تواند منجر به انحلال هبه شود. این موارد به شرح زیر هستند.

نداشتن توافق مابین طرفین 

همان گونه که اشاره کردیم، اولین شرط از عقد هبه، داشتن رضایت و توافق طرفین است. لذا هرگاه طرفین بر روی موضوع مشخص (هبه)، توافق نداشته یا توافق و اراده آن بر همدیگر منطبق نباشد، در این شرایط عقد هبه باطل خواهد بود. 

اشتباه در هبه 

هبه جزو قرارداد های قائم بر شخص است. به عبارتی شخص مقابل نقش اساسی در این فرایند دارد. لذا هرگونه اشتباه در شناخت طرف مقابل، موجب بطلان آن خواهد بود. از طرفی اشتباه در موضوع عقد یا نوع آن هم باعث می شود تا تحقیق قصد به صورت صحیح انجام نشده و لذا بر طبق قانون ، هبه باطل خواهد بود. 

اهلیت طرفین 

داشتن اهلیت طرفین موضوع مشخصی است که جزو شروط اساسی هبه می باشد. در این فرایند لازم است که واهب یا بخشنده مال ، حتما اهلیت کامل داشته و در سلامت تمام عقلی باشد. البته برای صغیر ممیز و سفیه مشکلی ندارد. اما این حالت برای متهب ، مشروط است. 
در حالتی که متهب صغیر غیر ممیزی بوده و هنوز رشد عقلی کاملی جهت قبض مال را نداشته باشد، می بایست فرایند قبض متهب ، توسط قیم یا ولی او انجام گیرد. اما در صغیر ممیزی ، فرایند باید توسط خود انجام شود. این شرایط برای متهب سفیه هم وجود دارد. در صورتی که متهم جنون اطباقی داشته باشد، باید در حالت ادواری، قبض موهوبه توسط ولی یا قیم صورت گیرد، اما در حالت افاقه ، نیازی به او نیست.   

نداشتن جهت مشروعیت 

موضوع هبه و موضوع معامله باید در جهت مشروع باشد. در غیر این صورت مورد هبه باطل خواهد بود. 

مشخص بودن موضوع هبه

موضوع هبه باید مشخص باشد. این موضوع می تواند دین یا منفعت باشد. به عبارتی بایستی قابل اندازه گیری یا لمس باشد. 

رجوع از هبه

یکی از ویژگی های عقد هبه، امکان رجوع واهب از بخشش است . یعنی شخص واهب می تواند از این قرار رجوع کند. برهمین مبنا می توان گفت که مالک متهب بر روی دارایی، ثابت و  دائمی نیست. البته باید عنوان کنیم شرایطی هم وجود دارد که رجوع ممکن نخواهد بود. ما در ادامه آن ها را هم ذکر کرده ایم. 

عدم انطباق در خواسته‌ی طرفین 

برای هبه باید هر دو طرف، خواسته مشخصی داشته و این خواسته آنها هم با یکدیگر منطبق باشد. برای مثال چنانچه یکی از آنها خواسته یا اداره مخالف با دیگری داشته باشد، فرایند هبه باطل خواهد بود. 

نداشتن رضایت و قصد طرفین 

برای قانونی بودن هبه ، باید رضایت طرفین و قصد آن ها موجود باشد. البته قصد نباید صرفا لفظی باشد ، بلکه باید همراه با انشاء باشد. متاسفانه یکی از طرفین ممکن است به صورت لفظی موافقت و رضایت خود را نشان دهد. اما ممکن است از لحاظ علمی ، اقدامی نکند. در این حالت عقد هبه به دلیل نداشتن قصد، باطل خواهد بود. 

شرایط عدم رجوع از هبه چیست؟

همان گونه که در بالاتر هم اشاره کردیم، شخص واهب می تواند هر زمان که مایل باشد، از عقد هبه رجوع کند. اما بر طبق قانون ، شرایط مشخصی وجود دارد که در صورت مهیا بودن آنها ، واهب نمی تواند از آن رجوع کند. متاسفانه در بیشتر موارد، مراجعان اطلاعاتی در مورد آنها ندارند. همین مورد هم مانع از یک درک صحیح در این زمینه می شود. این شرایط به شرح زیر هستند. 

1. تلف شدن مال بعد از هبه کردن
2. در صورتی که ملتهب ، والدین یا فرزند شخص واجب باشد. 
3. هبه کردن به مدیون چون در حکم تلف است. 
4. مرگ یکی از طرفین 
5. تغییر مال بخشیده شده به متهب؛ به نحوی که دیگر مانند سابق نباشد. برای مثال تبدیل آرد به نان 
6. در صورتی که اختیار مال بخشیده شده در اختیار متهب نباشد؛ مانند فروش یا از دست دادن آن 
7. هبه معوض بودن؛ یعنی در ازای دریافت آن مال، متهب چیزی را پرداخت کرده و توسط واهب هم دریافت شده باشد. 

در صورتی که هر یک از حالات فوق رخ دهد، شخص واهب نمی تواند از هبه رجوع کند. البته باید عنوان کنیم که هر یک از این موارد، می تواند شرایط و ریز جزئیات مخالف خاص خود را داشته باشد. لذا باید در پرونده های مربوط به آن ، مدارک مستند کافی داشته و از یک وکیل با تجربه کمک بگیرید. 

سخن آخر 

در این مقاله توضیح دادیم که هبه چیست؛ هبه را می توان یکی از رایج ترین قراردادها و عقد هایی دانست که میان افراد منعقد می شود، با این حال بسیاری از مردم در مورد جوانب آن اطلاعی ندارند. ما در این مقاله سعی کردیم تا مرور کوتاهی بر روی آن داشته باشیم. با این حال اگر هنوز سوال یا ابهامی در این زمینه دارید، می توانید از طریق بخش نظرات با ما مطرح فرمایید. از طرفی چنانچه به یک وکیل با تجربه برای این پروسه نیاز دارید، می توانید از طریق شماره ۰۲۱۹۱۰۱۴۰۴۸ با همکاران ما در موسسه آرمان وکالت تماس حاصل فرمایید. 

سوالات متداول